Minicursus Esperanto - les 3
DRIETRI
3. ZINSBOUW
3.1. Bevestigende zinnen
De volgorde van de zinsdelen is vrij. De betekenis van de verschillende zinsdelen moet blijken uit de woorduitgangen.
vb.:
- La altaj domoj. - of - La domoj altaj.
Betekenis: De hoge huizen.
Aan de 'a' herkent men het bijvoeglijk naamwoord.
Aan de 'o' herkent men het zelfstandig naamwoord.
- Li kantas bele. - of - Li bele kantas.
Betekenis: Hij zingt mooi.
Aan de 'as' herkent men het vervoegde werkwoord (O.T.T.).
Aan de 'e' herkent men het afgeleide bijwoord.
- La hundo mordas la viron. - of - La viron mordas la hundo.
Betekenis: De hond bijt de man.
Aan de 'n' herkent men het lijdend voorwerp (accusatief).
Hierop komen we later terug.
3.2. Ontkennende zinnen
Zinnen ontkennend maken kan op twee manieren:
- de hele zin
De hele zin wordt ontkennend gemaakt door het woordje 'ne' voor het werkwoord te plaatsen.
vb.:- La infano ludas. - Het kind speelt.
- La infano ne ludas. - Het kind speelt niet.
- een deel van de zin
Men kan een woord of zinsdeel ontkennen door het woordje 'ne' voor dit woord of zinsdeel te plaatsen.
vb.:- Li estas malsana sed ne grave.
Hij is ziek maar niet erg. - Li ludas ne per pilko sed per globeto.
Hij speelt niet met 'n bal maar met een knikker.
Dus niet:
Li ne ludas per pilko ....
In dit geval zou hij 'niet spelen', dus ook niet met de knikker of wat dan ook.
- Li estas malsana sed ne grave.
3.3. Vragende zinnen
Aangezien de volgorde van de zinsdelen vrij is, kan men in Esperanto geen inversie (omkering) toepassen.
vb.:
- Jij loopt naar huis.
- Loop jij naar huis?
Vragende zinnen kan men verkrijgen op twee manieren:
- door gebruik van 'ĉu'
Men plaatst gewoon 'ĉu' voor de bevestigende zin.
vb.:
Vi kuras al la domo. Ĉu vi kuras al la domo?
(Vergelijk met het Franse "est-ce que"). - door de zin te beginnen met een vraagwoord
Deze vraagwoorden zijn:
- de vragende voornaamwoorden:
kio (wat), kiu (wie/welke), kia (hoe), kies (wiens) - de correlatieve bijwoorden:
- kie (waar)
- kiel (hoe, op welke wijze)
- kial (waarom)
- kien (waarheen)
- kiam (wanneer)
- kiom (hoeveel)
- andere vraagwoorden met waar...
- waardoor (door wat)
- per kio
- waarin (in wat)
- en kio
- waarmee (met wat
- kun kio
- waarop (op wat)
- sur kio
- waarvoor (voor wat
- por kio
Let op!
'Waar' vraagt in het Esperanto steeds naar een plaats (kie), we moeten
dus naar de 'echte' betekenis vertalen en 'wat' gebruiken, voorafgegaan
door het voorzetsel.
vb.:
Wie ben jij? => Kiu vi estas? - of - Kiu estas vi?
Waar woon jij? => Kie vi loĝas? - of - Kie loĝas vi?
Waarin leven de vissen? => En kio la fiŝoj vivas? - of - En kio vivas la fiŝoj?
Onthoud dus vooral dat een omgekeerde zin GEEN vraag is.
Vraag of geen vraag wordt ALLEEN bepaald door 'ĉu' of een 'vraagwoord'.
VOORVOEGSELS
Om de woordvorming beter te kunnen begrijpen en om de woordenschat drastisch te vergroten, krijg je hier al enkele voor- en achtervoegsels.
In Esperanto hebben de voor- en achtervoegsels een vaste betekenis en kan men dus vrij gemakkelijk gaan 'bouwen' met stammen, voor- en of achtervoegsel(s).
mal-
vormt het logisch-tegengestelde idee van wat de stam aangeeft.
Meestal neemt men een zogenaamd 'positief' idee als stam en vormt het 'negatieve' door er 'mal' voor te plaatsen.
vb.:
| lang | longa | mallonga | kort |
| gezond | sana | malsana | ziek |
| sluiten | fermi | malfermi | openen |
| nuttig | utila | malutila | schadelijk |
ge-
duidt op het aanwezig zijn van beide geslachten in het stamwoord.
Doordat het gaat over "beide" geslachten, is het dus ook meervoud (+j)!!
vb.:
| mijnheer | sinjoro | gesinjoroj | dames en heren |
| vader | patro | gepatroj | ouders |
| broer | frato | gefratoj | broers en zussen (in één familie) |
bo-
duidt op verwantschap door huwelijk.
vb.:
| moeder | patrino | bopatrino | schoonmoeder |
| zoon | filo | bofilo | schoonzoon |
ACHTERVOEGSELS
-in-
duidt op het vrouwelijk van levende wezens.
vb.:
| jongen | knabo | knabino | meisje |
| vrijgezel | fraŭlo | fraŭlino | juffrouw |
| tijger | tigro | tigrino | tijgerin |
-ej-
duidt op een plaats bestemd voor, of gekarakteriseerd door, het begrip van de stam.
vb.:
| koken | kuiri | kuirejo | keuken |
| leren | lerni | lernejo | school |
| paard | ĉevalo | ĉevalejo | paardenstal |
| gras | herbo | herbejo | weide |
-ant-
vormt het actief tegenwoordig deelwoord.
De handeling is reeds begonnen en nog niet beëindigd.
vb.:
| leren | lerni | lernanto | leerling (iemand die aan 't leren is) (zelfstandig naamwoord) |
| lopen | kuri | kuranta | lopend(e) (bijvoeglijk naamwoord) |
| spelen | ludi | ludante | (al) spelend (bijwoord) |
Let op de overeenkomst -ant- <=> aan 't!!
-ist-
duidt op het beroep of de hoofdbezigheid die te maken heeft met de stam.
vb.:
| koken | kuiri | kuiristo | kok |
| tand | dento | dentisto | tandarts |
| kunst | arto | artisto | artiest, kunstenaar |
TELWOORDEN:
| nul | unu | du | tri | kvar | kvin | ses | sep | ok | naŭ | dek | cent | mil |
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 100 | 1000 |
Let op!
miliono : 1 000 000
miliardo : 1 000 000 000
Dit zijn GEEN telwoorden maar zelfstandige naamwoorden, vandaar de uitgang -o.
(Dit is ook zo in het Nederlands.)
biliono : 1 000 000 000 000 (Engels-Duits) = duiliono
biliono : 1 000 000 000 (Belg.-USA-Ital.) = miliardo
Omdat biljoen zo onregelmatig is, wordt in Esperanto de regelmatige vorm:
duiliono en miliardo gebruikt.
Om te tellen gaat men zeer logisch te werk:
| dek | dudek (2x10) | tridek (3x10) | kvardek (4x10) | ... | naŭdek (9x10) | cent | ducent (2x100) |
| 10 | 20 | 30 | 40 | ... | 90 | 100 | 200 |
De tientallen worden vermenigvuldigd.
Bij een vermenigvuldiging (20, 30, 300, 400) schrijft men alles AANEEN.
| dek | dek unu (10+1) | dek du (10+2) | dek tri (10+3) | dek kvar (10+4) | dek kvin (10+5) | dek ses (10+6) | dek sep (10+7) | dek ok (10+8) | dek naŭ (10+9) |
| 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
Eenheden worden opgeteld bij de tientallen en gelezen van links naar rechts.
Bij een optelling (10+1, 20+5, 30+7, 90+8) schrijft men LOS van elkaar.
| 100 = cent | 1000 = mil | 876 = okcent sepdek ses |
| 200 = ducent | 2 000 = du mil | 999 = naŭcent naŭdek naŭ |
| 300 = tricent | 3 000 = tri mil | 1 995 = mil naŭcent naŭdek kvin |
Veelvouden van duizendtallen, miljoenen, miljarden schrijft men los van elkaar (mil, miliono, miliardo staat dan als het ware als een scheiding, zoals bij getallen, tussen de cijfers):
7 895 = sep mil okcent naŭdek kvin
15 234 = dek kvin mil ducent tridek kvar
568 236 = kvincent sesdek ok mil ducent tridek ses
DAGEN VAN DE WEEK
| tago | semajno | lundo | mardo | merkredo | ĵaŭdo | vendredo | sabato | dimanĉo |
| dag | week | maandag | dinsdag | woensdag | donderdag | vrijdag | zaterdag | zondag |
MAANDEN VAN HET JAAR
| monato | jaro | superjaro |
| maand | jaar | schrikkeljaar |
| januaro | februaro | marto | aprilo | majo | junio |
| januari | februari | maart | april | mei | juni |
| julio | aŭgusto | septembro | oktobro | novembro | decembro |
| juli | augustus | september | oktober | november | december |
OEFENINGEN
Aan de hand van voorgaande lessen en de woordenlijst aan het einde van
deze les, zou je nu al heel wat moeten kunnen vertalen.
Probeer maar eens.
Traduku:
Mi loĝas en malgranda vilaĝo. Ĉu vi ankaŭ loĝas en vilaĝo?
Li loĝas ne en vilaĝo sed en urbo. Mi loĝas kun miaj gepatroj en
granda domo.
Nia domo konsistas el kvin ĉambroj: la manĝoĉambro, la salono,
la kuirejo, la dormĉambro kaj la banĉambro.
Malgranda sed tre utila estas la necesejo.
Mia patro laboras en fabriko. Mia patrino ne laboras en fabriko, ŝi laboras
en la domo.
Mia frato iras al la lernejo. Mia fratino restas en la domo ĉar
ŝi estas malsana.
La lernejo estas en la urbo. La instruisto staras antaŭ la klaso kaj instruas.
La lernantoj sidas sur la seĝoj, ili aŭskultas.
Ili lernas pri matematiko. La instruisto skribas per feltskribilo.
La lernantoj skribas per globkrajonoj. La tabulo kaj la tabloj estas blankaj.
Ankaŭ la muroj kaj la plafono estas blankaj.
Sur la tabloj kuŝas libroj kaj kajeroj. En la klaso estas multaj ŝrankoj.
Multaj libroj staras en la ŝranko. En la lernejo estas knaboj kaj knabinoj.
Ili estas junaj. La instruisto ne estas juna.
Dombestoj:
La hundo, la kato, la ĉevalo kaj la bovo estas dombestoj.
La ĉevalo kaj la bovo staras sur la herbejo. La hundo kaj la kato estas en la domo.
La hundo kuŝas sur la planko en la kuirejo. La kato kuŝas en fotelo. Ĝi dormas.
Kiam mi eniras, la hundo bojas sed ne mordas. Sur la tegmento sidas kolomboj.
Inter la arboj flugas paseroj. Merlo kantas en la ĝardeno. En la kuirejo zumas muŝoj ĉirkaŭ la lampo. Musoj kaj ratoj ankaŭ estas dombestoj.
Ratoj ne estas en nia domo. Musoj estas en la bovejo.
Respondu:
Kie vi loĝas? Kia estas via nomo? Ĉu vi laboras? Kie vi laboras?
Ĉu vi loĝas en urbo? Ĉu via domo estas granda? Ĉu vi bone lernis?
Ĉu vi dormas dum la tago? Kiu tago estas hodiaŭ? Kiu monato estas nun?
Ĉu vi volas legi? Ĉu vi multe parolas? Ĉu staras arboj laŭ via strato?
Ĉu merlo bele kantas? Ĉu via fratino estas malsana?
WOORDENSCHAT
| Esperanto | Nederlands |
| ankaŭ | ook |
| antaŭ | voor (plaats/tijd) |
| arbo | boom |
| aŭskulti | luisteren |
| bani | baden ('n bad geven) |
| besto | dier |
| blanka | wit |
| boji | blaffen |
| bona | goed |
| bovo | rund |
| ĉambro | kamer |
| ĉar | want, daar |
| ĉevalo | paard |
| ĉirkaŭ | rond(om), omstreeks |
| domo | huis |
| dormi | slapen |
| dum | gedurende, tijdens |
| en | in |
| esti | zijn |
| fabriko | fabriek |
| feltskribilo | viltstift |
| flugi | vliegen |
| fotelo | zetel |
| frato | broer |
| globo | bol |
| granda | groot |
| ĝardeno | tuin |
| herbo | gras |
| hodiaŭ | vandaag |
| hundo | hond |
| instrui | lesgeven |
| inter | tussen |
| iri | gaan |
| juna | jong |
| kaj | en |
| kajero | schrift |
| kanti | zingen |
| kato | kat |
| kiam | wanneer |
| klaso | klas |
| knabo | jongen |
| kolombo | duif |
| konsisti el | samengesteld zijn uit |
| krajono | potlood |
| kuiri | (eten) koken |
| kun | (samen) met |
| kuŝi | liggen |
| labori | werken |
| lampo | lamp |
| laŭ | langs, volgens |
| legi | lezen |
| lerni | leren |
| libro | boek |
| loĝi | wonen |
| manĝi | eten |
| matematiko | wiskunde |
| merlo | merel |
| monato | maand |
| mordi | bijten |
| multa | veel |
| muro | muur |
| muso | muis |
| muŝo | vlieg |
| necesa | nodig |
| nomo | naam |
| nun | nu |
| paroli | spreken |
| pasero | mus |
| patro | vader |
| per | met, door middel van |
| plafono | plafond |
| planko | vloer |
| pri | over |
| rato | rat |
| resti | blijven |
| salono | salon |
| sana | gezond |
| sed | maar |
| seĝo | stoel |
| sidi | zitten |
| skribi | schrijven |
| stari | staan |
| strato | straat |
| sur | op |
| ŝranko | kast |
| tablo | tafel |
| tabulo | bord |
| tago | dag |
| tegmento | dak |
| tre | zeer |
| urbo | stad |
| utila | nuttig |
| vilaĝo | dorp |
| voli | willen |
| zumi | zoemen |
