Minicursus Esperanto - les 5
VIJFKVIN
5. DE NAAMVALLEN IN ESPERANTO
In Esperanto bestaan slechts twee naamvallen, nl.:
- de nominatief (nominativo)
- de accusatief (akuzativo)
5.1. De nominatief
De nominatief is de onverbogen vorm, hierin staan:
- het naamwoordelijk deel van het gezegde
vb.:- Hij wordt dokter.
- Li fariĝas doktoro.
- het onderwerp
vb.:- De jongen slaat de hond.
- La knabo batas la hundon.
- alle bepalingen met 'n voorzetsel dat geen richting aangeeft
vb.:- Vader zit in de zetel.
- La patro sidas en la fotelo.
- de bepalingen van richting waarin het voorzetsel zelf mogelijke vergissingen uitsluit
nl.: preter (voorbij), al (naar), ĝis (tot aan), el (uit), de (van)
vb.:- Wij gaan naar school.
- Ni iras al lernejo.
- de bijstellingen waarvoor we in gedachten het woord 'genaamd' kunnen plaatsen
vb.:
Wij leren de internationale taal Esperanto.
Ni lernas la internacian lingvon Esperanto. - de bepalingen van gesteldheid
De bepaling van gesteldheid is een bepaling die de gesteldheid (eigenschap, toestand) uitdrukt van het onderwerp of van de bepaling zonder voorzetsel.
Deze regel is géén uitzondering. In feite is de bepaling van gesteldheid slechts het naamwoordelijk deel van een gezegde waarvan het koppelwerkwoord verzwegen is.
vb.:- Hij werd blind (zijnde) geboren.
- Li naskiĝis blinda.
- Eet de soep warm (zijnde).
- Manĝu la supon varma.
5.2. De accusatief
Wegens de grote vrijheid van woordorde is het nodig om de betrekkingen tussen bepaalde zinsdelen duidelijk te maken door middel van verbuiging.
De accusatief wordt gevormd door de letter 'n' toe te voegen aan voornaamwoorden, bijvoeglijke en zelfstandige naamwoorden en in de richtingsbepalingen ook aan de bijwoorden van plaats.
Volgende bepalingen staan in de accusatief:
- het lijdend voorwerp
Het lijdend voorwerp in een zin vindt men door de vraag 'wie' of 'wat' achter de kern
(onderwerp + gezegde) te plaatsen.
vb.:
- Ik verkoop mijn jonge honden.
- Mi vendas miajn junajn hundojn.
- de bepaling van tijd
vb.:
- Ik werk drie dagen.
- Mi laboras tri tagojn.
- de bepaling van datum
vb.:- Diepenbeek, la 19-an de aŭgusto 2011.
- de bepaling van maat
vb.- De berg is duizend meter hoog.
- La monto estas alta mil metrojn.
- de bepaling van prijs
vb.:- Dat huis kost driehonderdduizend euro.
- Tiu domo kostas tricent mil eŭrojn.
- de bepaling van gewicht
vb.:- Een liter water weegt een kilogram.
- Unu litro da akvo pezas unu kilogramon.
- de bepaling van richting
vb.:- Ik ga het huis in (binnen).
- Mi iras en la domon.
Opmerkingen
- Let op voor de richtingen die niet zo duidelijk herkenbaar zijn.
vb.:- De leraar schrijft op het bord.
- La instruisto skribas sur la tabulon.
Zonder de richtings -n zou er geen beweging zijn naar het bord toe en zou dat dus betekenen dat de leraar op een bord zit (of staat) terwijl hij schrijft.
- Men klopt op het venster.
- Oni frapas sur la fenestron.
Er is een beweging (van de hand) naar het venster toe!
- de bijstellingen die bij een van bovenstaande bepalingen staan, behalve wanneer men er 'genaamd' voor kan plaatsen.
vb.:- Ik leer Esperanto, de internationale taal.
- Mi lernas Esperanton, la internacian lingvon.
- Mi lernas la internacian lingvon, (genaamd) Esperanto.
Het instuderen van bovenstaande theorieën kan men zeer sterk vereenvoudigen door het praktische regeltje:
- BEPALING ZONDER VOORZETSEL
- -------- ALTIJD -N!!
- BEPALING MET VOORZETSEL
- -------- -N BIJ RICHTING!!
Denk hierbij echter wel aan de bepaling van gesteldheid en de voorzetsels:
preter, al, ĝis, el, de.
Nota
Indien in één zin een lijdend voorwerp én een of meerdere bepalingen zonder voorzetsel voorkomen, dan worden deze bepalingen aangevuld met een passend voorzetsel.
vb.:
- Ik schrijf hem.
- Mi skribas lin.
- Ik schrijf 'n brief.
- Mi skribas leteron
- Ik schrijf hem 'n brief.
- Mi skribas al li leteron.
VOORVOEGSELS (deel 2)
Zoals reeds meerdere malen aangehaald, zijn de voor- en achtervoegsels in het Esperanto zeer belangrijk bij de woordvorming.
Er zijn een tiental voorvoegsels en een dertigtal achtervoegsels voorzien. Ieder voor- of achtervoegsel heeft zijn eigen vaste betekenis en maakt van ieder stamwoord, waar het aan toegevoegd wordt, een nieuw begrip.
In principe kan, door de vaste betekenis, ieder voorvoegsel of achtervoegsel als een eigen woordstam gebruikt en eventueel vervoegd of verbogen worden.
Door toepassing van dit systeem is het mogelijk om met een basiskennis van ongeveer 800 stamwoorden en de kennis van de afleidingsregels een woordenschat te vormen van ongeveer 8000 woorden.
Hier komen er nog enkele:
pra-
- vormt met het stamwoord de volgende, opgaande of dalende, verwantschap
vb.:
grootvader avo praavo overgrootvader kleinzoon nepo pranepo achterkleinzoon - duidt op de oertijd, grote primitiviteit
vb.:vader patro prapatroj voorvaders tijd tempo pratempo oertijd bos arbaro praarbaro oerwoud
eks-
heeft dezelfde betekenis als het Nederlandse ex-
vb.:
| echtgenoot | edzo | eksedzo | ex-echtgenoot |
| minister | ministro | eksministro | ex-minister |
mis-
duidt op een verkeerde handeling of toestand
vb.:
| gebruiken | uzi | misuzi | misbruiken |
| begrijpen | kompreni | miskompreni | misverstaan |
LET OP!
In Esperanto worden woorddelen NOOIT aangepast bij samenstellingen.
Klinkers en/of medeklinkers worden NOOIT verdubbeld of aangepast.
ACHTERVOEGSELS (deel 2)
-ar-
duidt op een verzameling van gelijkaardige dingen die één geheel vormen.
vb.:
| mens | homo | la homaro | de mensheid |
| krant | gazeto | la gazetaro | de pers |
| leider | estro | la estraro | het bestuur |
| boom | arbo | la arbaro | het bos |
-ad-
geeft een zekere duur of herhaling aan
vb.:
| spreken | paroli | la parolado | de redevoering |
| zingen | kanti | la kantado | het gezang |
| borstel | broso (brosi = borstelen) | la brosado | het borstelen |
| hamer | martelo (marteli = hameren) | la martelado | het hameren |
-aĵ-
duidt op een concreet levenloos iets dat verband houdt met het stamwoord
(uitspraak: ĵ = (Franse) j van Jean)
vb.:
| mooi | bela | belaĵo | iets moois |
| suiker | sukero | sukeraĵo | suikergoed |
| varken | porko | porkaĵo | varkensvlees (dood) |
| drukken | presi | presaĵo | drukwerk |
-ec-
geeft een eigenschap aan en wordt vooral gebruikt om zelfstandige naamwoorden te vormen van bijvoeglijke naamwoorden
(uitspraak: ec = ets)
vb.:
| mooi | bela | beleco | schoonheid |
| wit | blanka | blankeco | witheid |
| menselijk | homa | homeco | menselijkheid |
-em-
geeft een neiging aan tot ... (het stamwoord)
vb.:
| werken | labori | laborema | werkzaam |
| leren | lerni | lernema | leergierig |
| babbelen | babili | babilema | babbelziek |
HET VOORZETSEL 'DA'
Het voorzetsel 'DA' wordt gebruikt achter bijwoorden en zelfstandige naamwoorden die een bepaalde hoeveelheid aanduiden van hetgeen volgt.
vb.:
- taso da kafo
- 'n kop koffie
- kilogramo da pomoj
- 'n kilogram appelen
- multe da viando
- veel vlees
- kiom da mono
- hoeveel geld
OEFENINGEN
Traduku:
Mia familio
Jen mia familio: mia edzino, mia filino kaj mia filo.
Ni havas du infanojn. La knabo aĝas dek kvar jarojn kaj la knabino aĝas dek kvin jarojn.
Ili estas gefratoj. Mi ankaŭ havas aliajn parencojn.
Mi havas ankoraŭ kvar fratojn. Bedaŭrinde mi ne havas fratinojn. La edzinoj de miaj fratoj estas miaj bofratinoj. Miaj fratoj estas la onkloj de niaj infanoj. Miaj fratinoj estus la onklinoj de niaj infanoj. Niaj gefiloj estas la nevo kaj nevino de miaj fratoj. La filo de mia frato estas la kuzo de miaj filo kaj filino. Miaj patro kaj patrino estas la geavoj de niaj infanoj. Niaj gefiloj estas la nepo kaj nepino de miaj gepatroj. La praavoj ne plu vivas.
(Let op de meervoudsvormen: "Miaj filo kaj filino".)
mia filo
mia filino
------------------
2 1 1
En la urbo
En la urbo estas multe da vendejoj. En butikoj oni vendas podetale. Grandaj magazenoj troviĝas precipe ekster la centro de la urbo.
Mia fratino iras en vestobutikon. La vendistino salutas ŝin kaj demandas: "Ĉu mi povas helpi vin?". Maria, mia fratino, petas jupon kaj bluzon.
En vestobutikoj oni povas ankaŭ aĉeti: ĉemizojn, kravatojn, kostumojn, pantalonojn, jakojn, ŝtrumpojn, puloverojn, t-ĉemizojn, robojn k.t.p. (kaj tiel plu).
Ŝuojn ŝi aĉetas nur en butiko kie la butikisto ankaŭ estas ŝuisto.
Ŝuisto povas ripari ŝuojn. En ŝubutikoj oni povas ankaŭ aĉeti: pantoflojn, led- kaj gumbotojn, tolŝuojn kaj sandalojn.
Mi iras al la bakisto. La bakisto vendas ne nur panon sed ankaŭ: kukojn, tortojn, sandviĉojn kaj bulkojn.
Opgave:
Stel een vijftiental vragen en probeer ze te beantwoorden.
- vb.:
- Kion vi aĉetis en la vestobutiko?
- Mi aĉetis novan pantalonon.
- Ĉu vi ŝatas t-ĉemizojn?
- Ne, mi ne ŝatas t-ĉemizojn.
WOORDENSCHAT
| Esperanto | Nederlands |
| aĉeti | kopen |
| aĝo | leeftijd |
| alia | ander |
| ankoraŭ | nog |
| avo | grootvader |
| baki | bakken |
| bedaŭrinde | betreurenswaardig |
| bluzo | bloes |
| boto | laars |
| bulko | broodje |
| butiko | detailhandel |
| centro | centrum |
| ĉemizo | hemd |
| demandi | vragen |
| detalo | detail |
| edzo | echtgenoot |
| ekster | buiten |
| familio | familie |
| filo | zoon |
| gumo | gummi |
| havi | hebben |
| helpi | helpen |
| infano | kind |
| jako | jas |
| jen | ziehier, ziedaar |
| jupo | rok |
| kostumo | kostuum |
| kravato | (strop)das |
| kuko | koek |
| kuzo | kozijn, zoon/dochter van oom/tante |
| ledo | leder |
| magazeno | magazijn |
| nepo | kleinzoon |
| nevo | neef, zoon/dochter van broer/zus |
| nur | slechts |
| onklo | onkel, oom |
| pano | brood |
| pantalono | broek |
| pantoflo | pantoffel |
| parenco | verwant |
| peti | om iets vragen |
| plu | meer, verder, langer |
| podetale | in detail |
| povi | kunnen |
| precipe | vooral |
| pulovero | pullover |
| ripari | repareren |
| robo | kleed |
| saluti | groeten |
| sandalo | sandaal |
| sandviĉo | sandwich |
| ŝati | graag hebben |
| ŝtrumpo | kous |
| ŝuo | schoen |
| t-ĉemizo | T-shirt |
| tolo | weefsel (linnen, katoen, jute) |
| torto | taart |
| trovi | vinden |
| troviĝi | zich bevinden |
| vendi | verkopen |
| vesto | kleding |
| vivi | leven |
